ΤΑΙΝΙΟΘΗΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Αφιέρωμα «Τα ηθικά διλήμματα του Κριστόφ Ζανούσι»

Hθικά διλήμματα, εσωτερικές περιπλανήσεις, πνευματικές και φιλοσοφικές ασκήσεις ζωής, σχέσεις επιστήμης - θρησκείας και η αναζήτηση του βαθύτερου νοήματος της ζωής μπαίνουν στο μικροσκόπιο της Ταινιοθήκης Θεσσαλονίκης μέσα από το αφιέρωμα στον πολωνό δημιουργό Κριστόφ Ζανούσι με τίτλο «Τα ηθικά διλήμματα του Κριστόφ Ζανούσι».

Το αφιέρωμα θα πραγματοποιηθεί από την Πέμπτη 15 Μαΐου έως και την Κυριακή 18 Μαΐου 2014 στην αίθουσα Τάκης Κανελλόπουλος (Μουσείο Κινηματογράφου – Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης, Αποθήκη Α’, Λιμάνι).Αξίζει να θυμηθούμε ότι:

• Η ταινία Επιφώτιση, η τρίτη του Κριστόφ Ζανούσι, δεν είναι μονάχα το αδιαφιλονίκητο αριστούργημά του, αλλά και μια από τις κορυφαίες στιγμές του ευρωπαϊκού κινηματογράφου της δεκαετίας του ’70.
• Η Μάγια Κομορόφσκα, ηθοποιός-φετίχ του Κριστόφ Ζανούσι, δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας τόσο στην ταινία Απολογισμός όσο και στην ταινία Δρόμοι μέσα στη νύχτα.

Πώληση εισιτηρίων: Μουσείο Κινηματογράφου – Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Α΄, Λιμάνι, τηλ. 2310-508.398, cinematheque@filmfestival.gr)Τιμή εισιτηρίου: 4 ευρώ (γενική είσοδος), 3 ευρώ (για τα μέλη). Κάρτα μέλους: 1 ευρώ.

Πρόγραμμα προβολών:

15/5 ΠΕΜΠΤΗ

19.00 Η δομή του κρυστάλλου - 21.30 Δρόμοι μέσα στη νύχτα

16/5 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

19.00 Επιφώτιση - 21.30 Απολογισμός

17/5 ΣΑΒΒΑΤΟ

19.00 Δρόμοι μέσα στη νύχτα - 21.30 Επιφώτιση

18/5 ΚΥΡΙΑΚΗ

19.00 Απολογισμός - 21.30 Η δομή του κρυστάλλου

Οι ταινίες αναλυτικά:

Η δομή του κρυστάλλου (Πολωνία, 1969)

Ο Μάρεκ, με  επιτυχημένη επιστημονική πορεία στο πεδίο της Φυσικής στο εξωτερικό, επιστρέφει στη Πολωνία και πηγαίνει να επισκεφτεί για λίγες μέρες τον παλιό του φίλο και συμφοιτητή Γιαν, ο οποίος εγκατέλειψε την επιστήμη και την λαμπρή καριέρα που οι πάντες περίμεναν απ’ αυτόν, καθώς όλοι αναγνώριζαν την ιδιοφυία του, για να έλθει να ζήσει μαζί με την γυναίκα του σ’ απομονωμένο χωριό, ως υπεύθυνος ενός ασήμαντου μετεωρολογικού σταθμού. Ο Μάρεκ έχει την πρόθεση να τον μεταπείσει και να τον κάνει να επιστρέψει στα επιστημονικά του ενδιαφέροντα και στην έρευνα, αλλά μέσα από τις συζητήσεις τους διαπιστώνει ότι ο φίλος του μοιάζει να έχει βρει σ’ αυτόν τον τρόπο ζωής μέσα στη φύση, μακριά από τα υλικά αγαθά και τις ανέσεις της πόλης, μια εντελώς προσωπική, ψυχική ισορροπία και μια εσωτερική γαλήνη.

Η δομή του κρυστάλλου, πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του Κριστόφ Ζανούσι με σαφήνεια, ειλικρίνεια και μεγάλη κινηματογραφική απλότητα, εκθέτει δύο διαφορετικές φιλοσοφίες, κοσμοθεωρίες και στάσεις ζωής σε μια αντιπαράθεση που τείνει, αλλά δεν μετατρέπεται ποτέ σε ανοιχτή σύγκρουση. Ταινία μεγάλης ηθικής έντασης και αναζήτησης του νοήματος της ζωής, μιλά για τις αρχές και τις αξίες με βάση τις οποίες ο καθένας επιλέγει έναν συγκεκριμένο δρόμο και όχι έναν άλλο. Μιλά ακόμα για το τίμημα αυτών των επιλογών και των αποφάσεων που ο καθένας υιοθετεί και πάνω στις οποίες κτίζει την ζωή του. Η ταινία κινείται πάνω στον άξονα αυτών των δύο αντιδιαμετρικών στάσεων ζωής των ηρώων. Από την μια μεριά ο Γιαν που έχει εγκαταλείψει μια πολλά υποσχόμενη καριέρα, ακολουθώντας ένα προσωπικό μονοπάτι ελευθερίας, αυτογνωσίας, στοχασμού και αναζήτησης του βαθύτερου εαυτού, στοχεύοντας στον εσωτερικό πλούτο και στην ψυχική γαλήνη -σε άμεση επαφή με την ομορφιά της φύσης και τους απλούς ανθρώπους. Από την άλλη ο Μάρεκ, ωφελιμιστής, πραγματιστής, άνθρωπος της δράσης, των υλικών απολαύσεων, της επαλήθευσης και της πραγμάτωσης των επιστημονικών θεωριών στην πραγματική ζωή και για πρακτικό σκοπό. Ο Ζανούσι εκ-θέτει το πρόβλημα, που ουσιαστικά συνίσταται στην προαιώνια διαμάχη ανάμεσα στην ύλη και στο πνεύμα, θέτοντας ταυτόχρονα και κάποια βασικά ερωτήματα: Τι ρόλο παίζει η επιστήμη στην αναζήτηση της αλήθειας και του νοήματος της ζωής και ποια είναι η σχέση της με τις ηθικές αξίες; Τι σημαίνουν για τον άνθρωπο οι έννοιες του καθήκοντος, της ηθικής δέσμευσης και της ελευθερίας; Τι σημαίνει ευτυχία και από ποια μονοπάτια μπορεί να την προσεγγίσει κανείς; Και εντέλει, πως πρέπει να ζει κανείς την ζωή του; Το δίλημμα για το αν είναι πιο κοντά στις απαντήσεις ο πραγματιστής Μάρεκ ή ο ιδεαλιστής Γιαν, ο Ζανούσι το αφήνει να αιωρείται, αφού κατά κάποιον τρόπο, οι δυο τους είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. 

Επιφώτιση (Πολωνία, 1973)

Ο Φραντσίζεκ Ρέτμαν τελειώνει το γυμνάσιο και μπαίνει στο πανεπιστήμιο για να σπουδάσει Φυσική και αργότερα Βιολογία, μόλις διαπιστώνει ότι η επιστήμη της Φυσικής δεν μπορεί να απαντήσει στα ερωτήματα και στις αμφιβολίες που τον ταλανίζουν και του δώσει βέβαιες απαντήσεις για τον κόσμο. Μέσα στα χρόνια των σπουδών του, παρακολουθούμε την φοιτητική του ζωή, τους αισθηματικούς και φιλικούς του δεσμούς, την πρώτη του –πικρή- ερωτική εμπειρία, τον θάνατο ενός φίλου του που θα τον κλονίσει, την στρατιωτική του θητεία, την γνωριμία με την γυναίκα που θα παντρευτεί, τον γάμο του, την κοινή τους ζωή, την συγκίνησή του όταν έρχεται στη ζωή το παιδί τους, τον πρώτο οξύ πόνο στο στήθος, σημάδι κάμψης της καρδιάς και της επερχόμενης σωματικής φθοράς. Τα πολλαπλά υλικά προβλήματα της καθημερινής ζωής και οι οικογενειακές υποχρεώσεις τον αναγκάζουν να διακόψει τις σπουδές του, αλλά ο θάνατος ενός ακόμα φίλου τον συγκλονίζει. Αναζητώντας απαντήσεις που θα τον οδηγήσουν σε μια εσωτερική γαλήνη και που κανείς και τίποτα δεν μπορεί να του τις δώσει, παρατά την οικογένειά του, πηγαίνει για ένα διάστημα σ’ ένα μοναστήρι, αλλά θα φύγει κι από κει ανικανοποίητος και περιπλανιέται άσκοπα, μέχρι που τελικά επανασυνδέεται με την οικογένειά του και ξαναρχίζει τις σπουδές του. Όταν τις ολοκληρώνει, δουλεύει με φρενήρεις ρυθμούς για να τελειώσει και το διδακτορικό του, αλλά σε μια επίσκεψη στο γιατρό, εκείνος βρίσκει την καρδιά του πολύ καταβεβλημένη και του συνιστά να «κατεβάσει ταχύτητα», να ξεκουραστεί γιατί κινδυνεύει η ζωή του. Στο τέλος της ταινίας τον βλέπουμε στις όχθες ενός ποταμού να παίζει με το παιδί του.

Η ταινία αυτή, η τρίτη του Κριστόφ Ζανούσι, δεν είναι μονάχα το αδιαφιλονίκητο αριστούργημά του, αλλά και μια από τις κορυφαίες στιγμές του ευρωπαϊκού κινηματογράφου της δεκαετίας του ’70. Παρακολουθώντας 10 χρόνια από την ζωή του  πρωταγωνιστή (έξοχα ερμηνευμένου από τον Στάνισλαβ Λάταλο), γινόμαστε κοινωνοί μιας μοναδικής πνευματικής Οδύσσειας. Το έργο φορτισμένο από αυτοβιογραφικά στοιχεία και προσωπικά βιώματα του δημιουργού της, απλό, κατανοητό και προσβάσιμο, μάς μεταδίδει με ρεαλιστική αμεσότητα και πάθος ψυχής, την διαρκή αναζήτηση του απόλυτου από τον ήρωα, καθώς και την αγωνία του σκηνοθέτη να συλλάβει και να αποτυπώσει στο φθαρτό υλικό του σελυλόιντ, το βαθύτερο νόημα και την αλήθεια της ζωής.

 

Απολογισμός (Πολωνία, 1975)

Η Μάρτα είναι μια παντρεμένη νέα γυναίκα με παιδί και εργάζεται στο λογιστήριο μιας κρατικής επιχείρησης στη Βαρσοβία. Νοιάζεται για τα προβλήματα όλων και είναι απόλυτα δοτική, μια πραγματική αλτρουίστρια. Αυτή της όμως η διάθεση και συμπεριφορά, συχνά δεν βρίσκει ανταπόκριση και «πέφτει» πάνω στην απάθεια και στην αδιαφορία των άλλων. Όταν στην υπηρεσία της ξεσπά ένα σκάνδαλο, προσπαθεί να βρει λύση στο πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί, ακούγοντας τους πάντες και έρχεται σε σύγκρουση ακόμα και με τον βλοσυρό και εχθρικό διευθυντή-υπόδειγμα γραφειοκράτη σοσιαλιστικού τύπου. Στην οικογενειακή της ζωή έχει να διαχειριστεί μια δύσκολη καθημερινότητα και έναν σύζυγο με τον οποίο φαινομενικά η σχέση είναι αρμονική και φυσιολογική, καθώς και εκείνος ασχολείται με τη φροντίδα του σπιτιού και την ανατροφή του παιδιού, αλλά κατά βάθος μοιάζει να είναι κλεισμένος στο κόσμο του και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις συναισθηματικές της ανάγκες. Η Μάρτα αισθάνεται να ασφυκτιά, σαν να βρίσκεται πιασμένη σε μια παγίδα από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει. Έτσι, όταν συναντά τον Γιάτσεκ, έναν αδέσμευτο άντρα που ζει μια ελεύθερη ζωή, χωρίς υποχρεώσεις, η Μάρτα γοητεύεται από αυτήν την αίσθηση ελευθερίας χωρίς όρια και αρχίζει μια ιστορία μαζί του. Σύντομα όμως θα έρθει η στιγμή του διλήμματος και του απολογισμού και θα πρέπει να αποφασίσει για τη ζωή της.

Έχοντας στο κέντρο την πυκνή και ουσιαστική καταγραφή αυτού του αόρατου πλέγματος που ονομάζουμε καθημερινότητα και το οποίο απειλεί να πνίξει με τις απαιτήσεις και τις υποχρεώσεις του την ηρωίδα, το διακύβευμα του Απολογισμού είναι η έννοια της ελευθερίας, όχι μόνο μέσα στη σχέση του ζευγαριού, αλλά και γενικότερα μέσα στη ζωή. Υπάρχει η απόλυτη ελευθερία, όπως την φαντάζεται η Μάρτα, ή η έννοια της ελευθερίας έχει πάντα κάποιες συντεταγμένες που την περι-ορίζουν; Πώς διαμορφώνονται και ποιες είναι οι σχέσεις ανάμεσα στο καθήκον, στις ευθύνες, στην εμπιστοσύνη και στους πειρασμούς διαφυγής που αναπόφευκτα παρουσιάζονται, όταν το πλέγμα της καθημερινής ζωής και οι υποχρεώσεις (οικογενειακές και επαγγελματικές) αρχίζουν να σφίγγουν σαν μέγγενη; Όλα είναι γνωστά, οικεία, κοντινά και γι’ αυτό οδυνηρά σ’ αυτήν την ταινία που μιλά για την ζωή της κάθε μέρας και τα προβλήματα των καθημερινών ανθρώπων με οξύτητα, διεισδυτικότητα και χωρίς καμιά διάθεση εξιδανίκευσης. Μέσα από την περιπέτεια-παρέκκλιση, η οποία λειτουργεί και σαν δικλείδα ασφαλείας, αποφορτισμού και εκτόνωσης, η Μάρτα θα οδηγηθεί σ’ έναν υπαρξιακό αναστοχασμό, σε μια αναγκαία αναθεώρηση των επιλογών της και θα αναγκαστεί να απαντήσει στο καίριο δίλημμα της ζωής της. Ο τελικός τρίμηνος ισολογισμός, (καθότι λογίστρια στο επάγγελμα) που είναι και ο πραγματικός τίτλος της ταινίας, μετά από την περιπλάνησή της στον θολό βυθό και στην φενάκη μιας απόλυτης (αδύνατης) ελευθερίας, που θα αποδειχτεί γι’ αυτήν μια οδυνηρή εμπειρία, θα ξαναβγεί στην επιφάνεια της πραγματικότητας, κρατώντας στα χέρια της την μόνη αληθινή ελευθερία , που δεν είναι τίποτα παραπάνω από το να ζεις και να μοιράζεσαι την ζωή σου με τους ανθρώπους που αγαπάς. Η Μάγια Κομορόφσκα (ηθοποιός-φετίχ του Κριστόφ Ζανούσι) είναι συγκλονιστική.

 

Δρόμοι μέσα στη νύχτα, Δυτική Γερμανία, 1979

Στη κατεχόμενη από τους γερμανούς Πολωνία, το 1943, ένα γερμανικό τάγμα στρατοπεδεύει στον πύργο και στα κτήματα ενός αριστοκράτη γαιοκτήμονα, ο οποίος ζει εκεί με την όμορφη κόρη του την κόμισα Ελζμπιέτα και έναν εβραϊκής καταγωγής ιταλό καθηγητή που θα συλληφθεί από τους ναζί. Ο σύζυγος της γυναίκας έχει περάσει στις γραμμές των αντιστασιακών που μάχονται τους κατακτητές. Ανάμεσα στους αξιωματικούς που εγκαθίστανται στον πύργο ξεχωρίζει ο νεαρός υπολοχαγός Φρήντριχ, κι αυτός αριστοκρατικής καταγωγής, μορφωμένος και καλλιεργημένος, σπουδαστής φιλοσοφίας, ουμανιστής της παλιάς γερμανικής σχολής και λάτρης της τέχνης, της μουσικής της ποίησης και της ζωγραφικής. Μαζί του είναι και ο Χανς- Άλμπερτ που είναι εντελώς πωρωμένος από την ναζιστική ιδεολογία. Αυτό που ταλανίζει τον Φρήντριχ είναι ότι βρίσκεται ανάμεσα σε δύο όχθες: από την μια μεριά το καθήκον απέναντι στο βάρβαρο καθεστώς μιας «πατρίδας» που έχει βυθίσει την Ευρώπη στο χάος και την οποία οφείλει να υπηρετεί και από την άλλη τα δικά του αξιακά συστήματα που δεν έχουν καμιά σχέση με την ναζιστική βαρβαρότητα. Έτσι αναρωτιέται-σαν γνήσιος ιδεαλιστής- αν είναι δυνατόν να μείνει αμέτοχος στην φρίκη του πολέμου και αν η τέχνη, η υψηλή κουλτούρα και ο πολιτισμός, θα μπορούσε ίσως να νικήσει τον όλεθρο και να συμφιλιώσει το χάσμα ανάμεσα σε κατακτητές και κατακτημένους Ο νεαρός αξιωματικός ερωτεύεται την όμορφη κόμισα και παρά την ψυχρότητά της, προσπαθεί να την προσεγγίσει και μέσω των φιλοσοφικών συζητήσεων τους περί τέχνης και φιλοσοφίας, εγκαθίσταται ανάμεσά τους μια φιλολογική σχέση. Όμως, εκ των πραγμάτων βρίσκονται σε εχθρικές και αντιμαχόμενες πλευρές που καμιά Τέχνη δεν μπορεί να τις φέρει κοντά. Έτσι, όταν ενσκήπτει η αγριότητα του πολέμου, ο καθένας θα κάνει το καθήκον που του έχει ανατεθεί και τα πράγματα θα πάρουν τον σκληρό και βίαιο δρόμο τους…

Σ’ αυτήν την ταινία εποχής ο Κριστόφ Ζανούσι, μεταφέρει την δράση σε μια από τις πιο ζοφερές περιόδους της ιστορίας της Πολωνίας, αναζητώντας και πάλι την παράμετρο της ηθικής σταθερότητας και της αξίας της ανθρώπινης ακεραιότητας, σε συνθήκες ακραίες όπως αυτές του πολέμου, όπου οι κανόνες και τα αξιακά συστήματα που ορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά είναι εξαιρετικά εύθραυστα. Μέσα από την ιστορία του ανέφικτου έρωτα ανάμεσα στους δύο κεντρικούς ήρωες, εξερευνά –ακόμα μια φορά στο έργο του- το θέμα της ηθικής αντοχής, της ένοχης συνείδησης και της αντινομίας του ατόμου μπροστά σε ζητήματα ζωής και θανάτου. Μπορεί η Τέχνη να γεφυρώσει το χάσμα, να αρθεί πάνω από την βαρβαρότητα του πολέμου και να ενώσει τον παλιό και τον νέο κόσμο; Η απάντηση του Ζανούσι είναι αρνητική, καθώς ο μεν γερμανός ιδεαλιστής θα αναγκαστεί να υποκύψει στις επιταγές και να αποδεχτεί (ενάντια ίσως στα κελεύσματα της καρδιάς) την λογική του Χανς-Άλμπερτ και των άλλων συμπατριωτών του που δεν τους απασχολούν τέτοια διλήμματα, η δε Πολωνίδα θα χρησιμοποιήσει τα συναισθήματά του, για να βοηθήσει τους δικούς της που μάχονται για την ελευθερία. Το χάσμα όχι μόνον δεν θα γεφυρωθεί, αλλά θα βαθύνει ακόμα πιο πολύ, αφού η κάθε πλευρά θα παραμείνει οχυρωμένη στη θέση της, έχοντας ζήσει την ψευδαίσθηση μιας αδύνατης προσέγγισης. Οι δρόμοι μέσα στη νύχτα, ταινία εξαιρετικά σκηνοθετημένη, με φιλοσοφημένους διαλόγους, στέρεα δραματουργική δομή, με έντονες δραματικές συγκρούσεις και θαυμάσια σκιαγραφημένους χαρακτήρες, δεν είναι μια ταινία για τον πόλεμο, αλλά για τον ευγενικό, παλιό, προπολεμικό κόσμο στον οποίο η καλλιέργεια των τεχνών είχε ακόμα ένα κάποιο νόημα στις ζωές των ανθρώπων. Ένας κόσμος που θα σαρωθεί και θα σβήσει οριστικά από την πολεμική λαίλαπα, παρασέρνοντας μαζί του και ανθρώπους σαν τον Φρήντριχ, που δεν θα βρει το κουράγιο να μείνει πιστός στα ανθρωπιστικά του ιδεώδη και να πετάξει από πάνω του την ναζιστική στολή και την εθνικοσοσιαλιστική του πατρίδα. Ένα κουράγιο που δεν θα το βρει ούτε η κόρη του, πολλά χρόνια μετά (όπως δεν το βρήκε τότε και η κόμισα Ελζμπιέτα) και η οποία θα αρνηθεί όχι μονάχα να ανοίξει και να το διαβάσει, αλλά θα καταστρέψει το γράμμα του πατέρα που δεν γνώρισε ποτέ -τελευταίο απομεινάρι του παλιού κόσμου που χάθηκε στον πόλεμο. Μια πράξη δηλωτική της τεράστιας αργοπορίας των σύγχρονων γερμανών να αντικρίσουν κατάματα και να αντιμετωπίσουν το τραύμα της ήττας. Η αγαπημένη ηθοποιός  του σκηνοθέτη Μάγια Κομορόφσκα δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας, ενώ και ο Ματιέ Καριέρ στο ρόλο του Φρήντριχ είναι εξαιρετικός.